เมื่อการ์ตูนไม่ได้แค่ขาย ‘หัวเราะ’
ทำไม ททท. จึงเลือกใช้การ์ตูน ‘ขายหัวเราะ’ โปรโมตการท่องเที่ยว? .. ย้อนรอยประวัติศาสตร์การ์ตูน เมื่อมันไม่ได้มีดีแค่ความสนุก แต่คืออาวุธลับของสงคราม สัญชาตญาณการเอาตัวรอดของมนุษย์ และกลยุทธ์ทางการตลาดที่โด่งดังไปทั่วโลก
เรื่องราวทรงพลังของ ’ตัวการ์ตูน’ ในโลกของ ‘คน’ กับมนุษย์หินฟลินท์สโตนส์ ซูเปอร์แมน เจ้าหนูปรมาณู คุมะมง และบ.ก.วิติ๊ด
ภาพของ บ.ก.วิติ๊ด นั่งบนเรือที่อัดแน่นไปด้วยคาแรคเตอร์การ์ตูนในแบบที่ ‘เห็นปุ๊บ’ ‘รู้ปั๊บ’ ว่ามาจากไหน ผสมกับแก๊กขำขันที่ยังคงเอกลักษณ์ของ ‘ขายหัวเราะ’ พ่วงด้วย ‘สตอรี่’ ของ ‘เกาะขายหัวเราะ’ ที่มีจริงไม่ใช่แค่เพียงภาพในการ์ตูน คือส่วนประกอบในแคมเปญล่าสุดของการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย สำนักงานตราด ที่ได้รับการพูดถึงอย่างล้นหลามในสังคมออนไลน์และประสบความสำเร็จอย่างงดงามในด้านการเป็นที่จดจำ
การ์เมืองการตูน เอ้ย! การ์ตูนการเมือง
คำว่า ‘Cartoon (การ์ตูน)’ ถือกำเนิดขึ้นในยุคกลาง แรกเริ่มความหมายของคำในภาษาอิตาลีนี้แปลว่าการวาดสเก็ตช์ลงบนกระดาษแข็ง ต่อมาในปี ค.ศ.1843 นิตยสารตลกรายสัปดาห์ของประเทศอังกฤษที่ชื่อว่า Punch ได้สร้างคำจำกัดความขึ้นมาใหม่ คำว่า ‘Cartoon’ ในยุคหลังจึงหมายถึงภาพวาดที่ให้ความรู้สึกตลกขบขันและสนุกสนาน คำจำกัดความใหม่นี้เองที่ทำให้ความรู้สึก ‘สนุก’ ของผู้อ่านกลายเป็น ‘หัวใจสำคัญ’ ของการสร้างการ์ตูนในเวลาต่อมา
ไม่เว้นแม้แต่ในเรื่องการเมือง ประเทศอังกฤษคือเจ้าพ่อของวงการ ‘การ์ตูนการเมือง’ มาตั้งแต่แรกเริ่ม ถ้าพูดถึงการ์ตูนการเมืองที่มีชื่อเสียงที่สุดในโลก ทุกคนต้องรู้จักกับ The Plum-Pudding in danger ของเจมส์ กิลเรย์ ที่วาดล้อเลียนผู้นำทางทหารของฝรั่งเศส นโปเลียน โบนาปาร์ต และนายกรัฐมนตรีอังกฤษ วิลเลียม พิตต์ กำลังใช้ส้อมและมีดจิ้มและเฉือนลูกโลกบนโต๊ะอาหาร!
คนอังกฤษในยุคนั้นแค่เห็นรูปนี้ก็คงจะรู้สึกตลกร้ายลึก จึกเข้าไปในใจ!
เพราะตำแหน่งของส้อมและมีดนั้นเสียดสีถึงสงครามระหว่างฝรั่งเศสและอังกฤษได้อย่างร้ายกาจ ส้อมในมือของนายกรัฐมนตรีอังกฤษแสดงให้เห็นถึงอำนาจของกองเรือในมหาสมุทรที่แข็งแกร่ง แต่กลับอยู่ไกลออกไปจากประเทศของตนเอง ในขณะที่ฝรั่งเศสเฉือนเอาแผ่นดินภาคพื้นทวีปยุโรป ที่ฉิวเฉียดแผ่นดินอังกฤษอย่างจัง! มองไปที่สายตาของนายกรัฐมนตรีอังกฤษในภาพการ์ตูน ก็จะได้เห็นถึงความหวาดกลัวของอังกฤษที่มีต่ออำนาจของฝรั่งเศสอย่างชัดเจน!
สงครามโลกครั้งที่ 2 VS ซูเปอร์แมน
ก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2 ในปี ค.ศ.1939 จะอุบัติขึ้น การ์ตูนก็ค่อย ๆ ไต่ความนิยม และได้ขยายวงกว้างไปถึงเด็กๆ ซึ่งเป็นตลาดใหม่และตลาดใหญ่ยักษ์ มีการ์ตูนสำหรับเด็กชื่อดังมากมายถือกำเนิดขึ้นในช่วงนี้ ที่คนไทยรู้จักดี เช่น ‘การผจญภัยของตินติน’ ผลงานของนักเขียนการ์ตูนชาวเบลเยียมที่โด่งดังไปทั่วยุโรป ซึ่งตินตินได้รับการแปลมากกว่า 80 ภาษาและมียอดขายไม่ต่ำกว่า 350 ล้านเล่มทั่วโลกจวบจนถึงปัจจุบัน
ในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ถือว่าเป็นช่วงขาขึ้นของการ์ตูนในสหรัฐอเมริกา อาจเป็นเพราะว่าสหรัฐไม่ใช่สนามรบหลัก จึงคงเหลือพื้นที่สำหรับการสร้างสรรค์งานซึ่งแตกต่างจากแผ่นดินยุโรป ช่วงก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2 อเมริกาก็มีหนังสือการ์ตูนชื่อว่า ‘The Funnies’ ซึ่งได้รับความนิยมอยู่มากเช่นกัน แต่ก็ไม่เท่ากับช่วงการเกิดสงคราม...
เพราะเป็นช่วงเวลาที่อเมริกาให้กำเนิด ‘ซูเปอร์แมน’
‘ซูเปอร์แมน’ เป็นการ์ตูนแนวซูเปอร์ฮีโร่เรื่องแรกจากดีซี คอมิกส์ ที่ได้รับความนิยมตลอดกาล ถือกำเนิดขึ้นก่อนหน้าการเกิดสงครามแค่เพียงหนึ่งปี มีการวิเคราะห์กันมากมายว่าในสมัยนั้นซูเปอร์แมนถูกใช้เป็นเครื่องมือในการโฆษณาชวนเชื่อเรื่องของสงครามหรือไม่?
ในขณะที่การ์ตูนหลายเรื่องถูกใช้เป็นเครื่องมือของรัฐบาลสำหรับการทำสงครามอย่างโจ๋งครึ่ม อย่างเช่น Der Fuehrer’s Face ที่สร้างขึ้นโดยวอลท์ ดิสนีย์ มีเนื้อหาโจมตีอุดมการณ์ของนาซีเยอรมันโดยตรง หรือ The New Spirit ที่มีตัวการ์ตูนโดนัลด์ ดั๊ก เชิญชวนให้ประชาชนอเมริกันจ่ายภาษี เพื่อจะนำไปสนับสนุนสงคราม ... ซูเปอร์แมนกลับเลือกที่จะทำหน้าที่ต่างออกไป
“On my world, it’s mean HOPE”
คือประโยคที่ซูเปอร์แมนตอบคำถามเกี่ยวกับความหมายรูปตัว S บนหน้าอกของเขา ในภาษาของดาวคริปตัน บ้านเกิดของซูเปอร์แมน ตัว S มีความหมายว่า ‘ความหวัง’ ซึ่งกลายเป็นหัวใจสำคัญของการ์ตูนเรื่องนี้
เจ้าหนูปรมาณู พลิกชะตา ‘ญี่ปุ่น’ หลังสงคราม สู่การเป็นเจ้าแห่งการ์ตูน
ในทางตรงกันข้าม มีการ์ตูนบางเรื่องที่ได้มอบ ‘ความหวัง’ ให้กับผู้คนในสงครามแต่สะท้อนออกมาในมุมมองของฝ่ายที่พ่ายแพ้อย่าง ‘เจ้าหนูปรมาณู’ การ์ตูนเรื่องเยี่ยมที่กลายเป็นตำนานจากญี่ปุ่น
เจ้าหนูปรมาณูเล่าเรื่องราวของหุ่นยนต์เด็กสุดแสนน่ารักที่มาพร้อมกับดวงตากลมโต เด็กชายถูกสร้างขึ้นมาทดแทนลูกชายของนักวิทยาศาสตร์อัจฉริยะที่เสียชีวิต เรื่องราวดำเนินไปบนพื้นฐานของตัวละครหลักที่ใช้พลังพิเศษช่วยเหลือผู้คน และต้องการสร้างสันติภาพให้เกิดขึ้น
การถือกำเนิดของการ์ตูนสายซูเปอร์ฮีโร่ในช่วงสงครามนี้ส่งผลต่อความคิดของผู้คน มีการพูดถึงในเชิงจิตวิทยาว่าสาเหตุที่การ์ตูนซูเปอร์ฮีโร่ได้รับความนิยม ไม่ใช่เพราะคนอยากจะมีพลังพิเศษ แต่คนอยากจะเป็นฮีโร่!
ตัวการ์ตูนซูเปอร์ฮีโร่ที่ได้รับความนิยมจึงมักจะมีพื้นฐานตัวละครแบบสูตรสำเร็จอยู่สามแบบหลักๆ คือ เป็นตัวละครที่สามารถเอาชนะอุปสรรค ต่อสู้กับการสูญเสีย และค้นพบกับความเข้มแข็งในตัวเองที่ทำให้เรากลายเป็นคนที่ดีกว่าเดิมได้
เมื่อ ‘การ์ตูน’ ขยับ โลกก็ ‘ขยับ’
มีงานวิจัยจากมหาวิทยาลัยอิลลินอยส์ กล่าวว่าการ์ตูนสามารถเชิญชวนให้คนเปลี่ยนพฤติกรรมมากกว่าการใช้ภาพจริง เพราะการ์ตูนสามารถดึงดูดคนให้อยู่กับเรื่องได้มากกว่า และสามารถพูดเรื่องราวที่ชวนปวดหัวให้เข้าถึงได้ง่าย
การ์ตูนจึงถูกนำมาใช้ในแง่มุมต่างๆ อย่างกว้างขวาง ไม่ว่าจะเป็นประเด็นทางการเมือง เศรษฐกิจ การคอร์รัปชั่น ศาสนาหรือแม้แต่ประเด็นเรื่องเพศ หากใครเป็นแฟน ‘มังงะ’ จะรู้ว่าการ์ตูนของญี่ปุ่นมีการ์ตูนประเภทชายรักชาย ซึ่งมีมานานแล้วตั้งแต่ปีทศวรรษที่ 1970
ในด้านโฆษณาประชาสัมพันธ์ก็มีการใช้การ์ตูนเช่นเดียวกัน โดยเฉพาะในศตวรรษที่ 20 ซึ่งเกิดการ์ตูนขยับได้ หรือที่เรียกว่า ‘แอนิเมชัน’
แอนิเมชันมาพร้อมกับโทรทัศน์ เมื่อแทบทุกบ้านมีโทรทัศน์ มันจึงเป็นช่องทางชั้นดีของการโฆษณา ในช่วงทศวรรษที่ 1960 บุหรี่ยี่ห้อหนึ่งตัดสินใจเป็นสปอนเซอร์ให้แก่การ์ตูนชื่อดัง ‘มนุษย์หินฟลิ้นท์สโตนส์’ การ์ตูนแอนิเมชันเรื่องแรกที่ได้ฉายทางโทรทัศน์ ภาพมนุษย์หินฟลิ้นท์สโตนส์สูบบุหรี่ปรากฏบนจอ และไม่รอดที่จะกลายเป็นประเด็นวิพากษ์วิจารณ์อย่างกว้างขวางถึงความไม่เหมาะสมเพราะเป็นการ์ตูนสำหรับเด็ก
การ์ตูน กระตุ้น เศรษฐกิจ
ที่ญี่ปุ่นมีคำว่า ‘Yura-chara’ ใช้เรียกคาแรคเตอร์ของการ์ตูนที่สร้างขึ้นเพื่อโปรโมตการท่องเที่ยวในเมืองต่าง ๆ คาแรคเตอร์การ์ตูนที่สุดจะโดดเด่นตัวหนึ่งที่มองข้ามไม่ได้เลยก็คือ ‘คุมะมง’ เจ้าหมีดำที่มีรอยแต้มวงกลมสีดำบนแก้มทั้งสองข้าง ทำหน้าที่โปรโมตการท่องเที่ยวในเขตเมืองคุมาโมโตะ ความน่ารักแสนซนของคุมะมงทำให้ได้รับการโหวตความนิยมสูงที่สุดในปีค.ศ.2011 จะว่าไปผู้เขียนเองก็เคยไปต่อคิวเพื่อที่จะดูเจ้าหมีคุมะมงเต้นสักครั้งในชีวิตเหมือนกัน!
‘ขายหัวเราะ’ ‘ขายเกาะ’ ‘ขายเมือง’
เมื่อหันกลับมามองการใช้การ์ตูนขายหัวเราะโปรโมตการท่องเที่ยวที่จังหวัดตราดในครั้งนี้จึงน่าสนใจไม่น้อย
นี่อาจไม่ใช่ครั้งแรกที่มีการนำการ์ตูนมาโปรโมทการท่องเที่ยวในไทย หากยังจำกันได้ทางวอลท์ ดิสนีย์เคยผลิตแอนิเมชันเรื่องสั้นที่มี Mickey Mouse เป็นตัวหลักของเรื่อง ในบรรยากาศตลาดน้ำในเมืองไทยซึ่งได้รับการเข้าชมจนถึงปัจจุบันกว่า 40 ล้านวิว .. แต่นี่เป็นครั้งแรกที่เราได้ใช้ตัวการ์ตูนผลงานของคนไทยอย่าง ‘ขายหัวเราะ’ เข้ามาโปรโมตการท่องเที่ยว
ถ้าพูดถึงชื่อเสียงของขายหัวเราะก็ต้องบอกว่า ‘เหนียวแน่นหนึบ’ คนไทยส่วนใหญ่ต้องคุ้นเคยกับลายเส้นการ์ตูน สนุกสนานไปกับมุขตลก และเคยผ่านตากับภาพเกาะขายหัวเราะอย่างแน่นอน ซึ่งเกาะขายหัวเราะนี่เองที่ดันไปเหมือนกับเกาะเล็ก ๆ หลังเกาะกระดาดของจังหวัดตราดเข้า และเป็นที่มาของการสร้างจุดขายใหม่เพื่อดึงดูดนักท่องเที่ยวชาวไทยให้มาเที่ยวชม
การกระตุ้นการท่องเที่ยวภายในประเทศเป็น ‘ความหวัง’ เดียวที่หลงเหลืออยู่ ท่ามกลางสถานการณ์โควิด-19 ที่ทำให้นักท่องเที่ยวต่างชาติหายไปจนหมด เราคงต้องรอดูกันต่อไปว่าการ์ตูนอย่าง บ.ก.วิติ๊ดจะประสบความสำเร็จเฉกเช่นเดียวกับเจ้าหนูปรมาณู ซูเปอร์แมน และคุมะมงที่เคยทำได้มาแล้วหรือไม่ อย่างไรก็ตามตลอดระยะเวลาของประวัติศาสตร์การ์ตูนตั้งแต่อดีตจวบจนถึงปัจจุบันก็สอนให้รู้ว่า
อย่าสบประมาทพลังของการ์ตูน เมื่อมันถูกใช้อย่างถูกจุด!
พีร์ญาดา ประสูตร์แสงจันทร์
--------------------
ที่มา:
- https://en.wikipedia.org/wiki/Cartoon
- https://en.wikipedia.org/wiki/Punch_(magazine)
- https://en.wikipedia.org/wiki/Japan_Punch
- https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-psychology-behind-superhero-origin-stories-4015776/
- https://blog.britishmuseum.org/manga-a-brief-history-in-12-works/
- https://scholarlycommons.obu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1051&context=history
- https://sites.ualberta.ca/~illerbru/images/illerbrunj.pdf
- https://www.sarakadeelite.com/faces/astro-boy/
- https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/between-panels/comics-and-propaganda-post-war-japan/
- https://th.wikipedia.org/wiki/สงครามนโปเลียน
- https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_American_comics
- https://blog.themaphouse.com/2015/12/24/the-plum-pudding-in-danger/
- https://www.blueforeststudios.com/blog/animation-in-advertising-history
- https://www.sciencedaily.com/releases/2017/05/170511120025.htm
- https://www.campaignlive.com/article/100-years-ads-best-use-animation/1444922
- “On My World, It Means Hope:” Superman as Symbolic Propaganda to Cultural Icon, 1939-1945 Olivia Wright Temple University